Z historii Prus

strona w budowie

 

Wyjątkowo pozwalam sobie wstawić dość obszerną historię Warmii i Mazur,czyli historycznych Prus, a to z tego względu, że w moim odczuciu przeciętny Polak wie o niej bardzo niewiele.

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 15 tys. lat. Odkryto tu ślady kultury łużyckiej XIII–V w. p.n.e. Później pojawili się Prabałtowie VI–V w. p.n.e. a po nich plemiona germańskie wraz z kulturą wielbarską.

W trzech pierwszych wiekach naszej ery uformował się szereg mniejszych i większych zespołów typu plemiennego. Grupy te w VI i VII wieku wytworzyły 3 główne wspólnoty odpowiadające początkowym formom związków plemiennych:

  • Zespół galindzki sformowany przez Galindów, wraz z później wyodrębnionymi plemionami Bartów i Sasinów;
  • Zespół jaćwieski obejmujący: Jaćwież, Sudawię, Dainowię i Polleksię;
  • Zespół estyjski w którego skład weszły: Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogrzania i Pomezania).

To właśnie Zespół estyjski został później nazwany Prusami. Jak twierdzi dr Alina Naruszewicz-Duchlińska rozszerzenie nazwy Prusy na Galindię i Barcję to pozostałość historiografii średniowiecznej.

O zamieszkujących Prusy plemionach dowiadujemy się z prac kronikarza krzyżackiego Piotra z Dusburga.

W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały plemiona:

  • Pomezanów – Nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa pomediankraj pod lasam
  • Pogezanów – Nazwę wywodzi się od pruskiego słowa pagudian, oznaczającego kraj porośnięty zaroślami
  • Warmów – Nazwa pochodzi od słowa wurmen i oznacza czerwoną ziemię,
  • Natangów – Natangia oznacza krainę o spływających wodach
  • Galindów – Nazwę Galindia wywodzi się od wyrazu galas, oznaczającego koniec, kres. Za granicami Galindii nie mieszkało żadne plemię pruskie stąd była określana jako kraj położony na końcu świata.
  • Sasinów – Staropruski wyraz sasins znaczy zając. Czasami określa się te tereny nazwą ziemią zajęcy.
  • Jaćwingów (Sudowia, Jaćwierz), Sudowia wzięła swą nazwę od rzeki Suduone (Sudonia) (dzisiejsza Szeszupa)[
  • Bartów,
  • Sambów – Sambia prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy (od pruskiego samerola)
  • Nadrowów – Otrzymała nazwę od pruskiego słowa druvis oznaczającego barć, wydrążone drzewo
  • Skalowów. – Skalowia pochodzenie nazwy jest różnie interpretowane wywodzi się ją z języka litewskiego i wiąże się z określeniem leśnego kraju albo z zaginioną nazwą jednego z większych dopływów Niemna.

Plemiona te nigdy nie utworzyły jednolitego państwa co ułatwiło ich podbój przez zakon krzyżacki.

  • Nazwa Prusy pojawiła się po raz pierwszy w połowie IX wieku w Geografie Bawarskim jako Bruzi. W X wieku w kronice Ibrahim ibn Jakuba odnotowano: Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis w łacińskiej formie językowej znajduje się w „Dagome iudex”. Brzmi on następująco: Pruzze usque in locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie aż do miejsca, gdzie się Ruś nazywa. W żywocie św. Wojciecha, pochodzącym z początków XI wieku oddano wahania misjonarza, który się zastanawiał utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret czyli czy do Lutyków, czy też do Prusów obrać drogę. Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypierając używane dotychczas określenie Estowie (Aesti).
  • Ibrahim ibn Jakub, żydowski kupiec, który około 965 roku dotarł do kraju Polan, wymienia nazwę Brus.
  • Język pruski należał do tej samej grupy językowej co litewski i łotewski.
  • Kupców do tej krainy przyciągał od wieków bursztyn.
  • Pierwsze zapiski o Prusach pojawiają się w relacjach podróżników rzymskich, wspominających o siedzibach Estów (Prusów), Galindów i Sudinów.

Kurhany

Około VI wieku p.n.e. na terenach Półwyspu Sambijskiego i Mazur wykształca się z grup osadniczych kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Śladami ich istnienia są pozostałości wznoszonych na wzniesieniach niewielkich kurhanów z warstwą ciałopalną pod nasypem. Przestrzeń kurhanu ograniczają kamienne kręgi oddzielające przestrzeń sacrum które jednocześnie wyznacza horyzont świata zmarłych. Kamienno-ziemne nasypy bronią wejścia do miejsca pochówku.

W dorzeczu Pregoły, w Nadrowii, w miejscowości Romowe, jak uważają niektórzy badacze, mieścił się najważniejszy pruski ośrodek religijny. Zamieszkiwał tam kapłan Krywe, którego Piotr z Dusburga w swojej kronice nazywa Pruskim papieżem.

Zakon krzyżacki, zakon niemiecki – jeden z trzech największych, obok joannitów i templariuszy, chrześcijańskich zakonów rycerskich, które powstały na fali krucjat w XI i XII wieku. Sprowadzony na Mazowsze, by zapewnić bezpieczeństwo ewangelizacji Prusów, opanował militarnie obszary późniejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii tworząc z tych ziem Państwo zakonu krzyżackiego. Zakon podbił także niektóre tereny Polski i Litwy.

Pełna nazwa zakonu w polskim tłumaczeniu brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (łac. Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem, Ordo Theutonicus, OT, niem. Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden, DO).

Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach

Społeczność zakonna składała się z braci-rycerzy, braci-kapłanów i braci-służebnych. Rycerze sprawowali władzę i tworzyli kastę wyższą, kapłani spełniali swe posługi w poszczególnych konwentach zakonu, zaś służebnikami byli z reguły podoficerowie składający albo śluby wieczyste, albo okresowe, na czas służby. Obok tych trzech grup braci istnieli również półbracia, czyli wszyscy słudzy i dobrodzieje zakonu.

Na czele zakonu stał wielki mistrz, który był wybierany przez kapitułę generalną dożywotnio. Jego władza była niemal absolutna, aczkolwiek w kluczowych kwestiach politycznych (rozpoczynanie wojny, podpisywanie układów itd.) musiał on uzyskiwać zgodę kapituły. Członkowie kapituły rekrutowali się z ogółu rycerzy, nie byli jednak demokratycznie wybierani, lecz powoływała ich do swojego składu sama kapituła, w miarę powstawania w niej wakatu, zwykle na skutek śmierci jednego z jej członków. Kapituła wybierała najważniejszych dygnitarzy, którzy pełnili funkcję rządu zakonu:

  • wielki komtur – pełniący funkcję ministra gospodarki i spraw wewnętrznych, zastępca wielkiego mistrza; funkcję tę piastował komtur malborski;
  • wielki marszałek zakonu krzyżackiego – pełniący funkcję ministra wojny; funkcję tę piastował komtur królewiecki;
  • wielki szpitalnik – pełniący funkcję ministra dyplomacji (a teoretycznie zajmujący się działalnością charytatywną zakonu); funkcję tę piastował komtur elbląski;
  • wielki skarbnik – zajmujący się finansami zakonu;
  • wielki mincerz – odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz;
  • wielki szafarz – odpowiedzialny za handel; funkcję tę piastował komtur dzierzgoński;

Oprócz tych urzędów, w poszczególnych prowincjach zakonu funkcjonowali komturzy krajowi, którzy mieli wokół siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy.

Podporządkowani byli im szeregowi rycerze zakonni. Rycerze ci wywodzili się wyłącznie ze szlacheckich rodzin niemieckich. Przy przyjmowaniu zwracano uwagę na ich pochodzenie, natomiast bez znaczenia było ich wcześniejsze życie. Na mocy przywileju papieża Honoriusza III przyjęcie w poczet zakonu chroniło przed odpowiedzialnością prawną za wcześniejsze czyny we wszystkich państwach chrześcijańskich. Nic więc dziwnego, że członkami zakonu zostawali często szlachetnie urodzeni bandyci. Rycerze byli zaopatrywani w zbroję, konia i pełen rynsztunek rycerski na koszt zakonu. Na zbrojach nosili białe płaszcze z czarnym wąskim krzyżem. Wszystkie wyższe funkcje zakonne mogli pełnić wyłącznie rycerze. Zależna od zakonu była większość ludności chłopskiej i mieszczańskiej.

Na dole hierarchii stali, używani do najcięższych prac niewolnicy, którzy pochodzili z ludności podbitej lub zostali porwani w trakcie wojen.

Państwo zakonu krzyżackiego (niem. Deutschordensland albo Deutschordensstaat), pot. państwo krzyżackie; od 1466 dodawano do nazwy człon w Prusach (niem. Preußen), od tego czasu państwo określane jest jako Prusy Zakonne, lub Prusy Krzyżackie – suwerenne państwo niemieckiego zakonu krzyżackiego założone około 1226 roku. Państwo zakonne było państwem, które przez setki lat obejmowało nie tylko ziemie Prusów, ale także Łotwę i Estonię (Łotwę i Estonię do czasu, gdy zakon krzyżacki w Prusach nie przejął zakonu kawalerów mieczowych). Znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku. Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez Albrechta Hohenzollerna w 1525.

Przez cały okres istnienia państwa zakon krzyżacki podlegał bezpośrednio papiestwu, a jako zbrojne ramię Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu. Wielki mistrz uznawał nad sobą władzę cesarzy, będąc zaliczonym w poczet książąt Rzeszy.

Działalność na ziemi chełmińskiej, michałowskiej i w Prusach

Na początku XIII wieku, w latach 1222-1223 książęta: Władysław Odonic (Wielkopolska), Konrad mazowiecki, Mściwój I (książę gdański), Leszek Biały (książę krakowski) i Henryk Brodaty (książę śląska) prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach Prus. Akcję misyjną prowadził opat zakonu cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich – Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne. Cel ten chciał osiągnąć z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka, popierając go w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.

W 1226 r. książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej, zakon na swoje ziemie, przyznając mu w 1228 r. w dzierżawę ziemię chełmińską oraz ziemię michałowską. Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla zakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionami Prusów, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Jednocześnie Zakon jako wykrystalizowana już organizacja rycerska niezależna od biskupa pruskiego Chrystiana stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z Krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie Zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiego Wilhelma z Modeny podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać (czego nie zdążył już zrobić, gdyż nagle zmarł).

W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu Zakon, który po wcieleniu Braci Dobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał Zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego Krzyżacy postarali się u cesarza Fryderyka II, aby wydał im w 1235 roku tzw. „Złotą Bullę” (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz michałowskiej, jednak nie jako lenna Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę Zakonu w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami Zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał Krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i okręg nieszawski, natomiast Zakon zwrócił Konradowi ziemię dobrzyńską.

Sprowadzeni Krzyżacy wygrali rywalizację z cystersami o misję w Prusach, a książęta polscy razem z Krzyżakami w 1242 r. zawarli układ o podziale Pomorza Gdańskiego i rozpoczęli wojnę zwaną piętnastoletnią, która jednak Polsce nie przyniosła odzyskania wpływów na Pomorzu.

Oprócz napływu kolejnych braci, zakon uzyskał także wsparcie papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 r. do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 r. zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący unią tych dwóch zakonów.

I etap podboju Prus

Od 1230 do 1249 r. zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki (Pomezania). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych fortyfikacji.

Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch I powstania Prusów, których poparł książę pomorski Świętopełk, wypowiadając wojnę Krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. utracił na rzecz Krzyżaków gród Zantyr i Pień oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania i zmusiło Prusów do podpisania w 1249 r. układu w Dzierzgoniu. Prusowie uznali władzę zwierzchnią zakonu i przenieśli się według jego postanowień za Pasłękę. Świeżo zdobyte tereny zakonne zostały skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec.

II etap podboju Prus

Drugi etap podboju Prusów zaczął się w rok po układzie w Dzierzgoniu, kiedy to zakon podjął jednorazową kampanię zdobycia Dolnych Prus i Sambii, co było możliwe dzięki wsparciu króla Czech Ottokara II. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana Królewcem.

W 1260 r. wybuchło dobrze zorganizowane II powstanie Prusów pod wodzą Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne, szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w 1283 r. powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników.

W trakcie walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać rolniczo-leśne latyfundia zarządzane przez rycerzy zakonnych.

Ekspansja na ziemie litewskie

Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nastąpiła eskalacja konfliktu. W latach 1283-1325 Krzyżacy 75 razy wtargnęli na Żmudź, Litwę i Ruś Czarną. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonu w Prusach i Inflantach. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale Żmudzi nie udało się Krzyżakom zdobyć.

Ekspansja na ziemie polskie

W 1308 r., własnymi siłami zakon zajął bezprawnie Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed sąd papieski w Inowrocławiu, który 10 lutego 1321 r. nakazał zakonowi zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku zakon się nie zastosował. Wielki mistrz przekupił króla Francji, aby wpłynął na papieża, a ten unieważnił wyrok. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Wkrótce zakon sprzymierzył się z księciem Janem Luksemburskim oraz władcą Meklemburgii i w 1327 r. zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę, przeprowadzając wiele łupieżczych najazdów, terroryzując mieszkańców, paląc wsie i mordując ludność. Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygniętą bitwę pod Płowcami, która mimo że nie zmusiła zakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, o niezwyciężonych Krzyżakach. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech. W 1345 r. najechali i złupili katedrę w Poznaniu.

Zakon nadal próbował też atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił Zakon do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym Zakon zwrócił Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako jałmużnę zatrzymywał Pomorze, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza, zakon nie oddał nigdy dobrowolnie zasądzonej ziemi.

Pokój w Kaliszu zmusił Zakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował wtedy przeciw Litwie, zajmując częściowo Żmudź. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do przyjęcia chrztu, na którym otrzymał imię Władysław oraz ożenku z córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą Andegaweńską, zapoczątkowując unię polsko-litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez zakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny (1409-1411), której kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem, a uwieńczeniem pokój w Toruniu (1411). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.

6 lutego 1454 wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw zakonowi taktykę wojen podjazdowych, którą prowadził niegdyś sam zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński (1466) – zakon oddał Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i michałowską, a także część Warmii łącznie ze stolicą zakonu – Malborkiem. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do Królewca.

Struktura kościelna

Na mocy decyzji papieża Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez Krzyżaków powstały cztery diecezje: chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska. W każdej diecezji 1/3 ziemi należeć miała do odnośnego biskupa jako jego dominium. Diecezja warmińska była zatem ok. trzykrotnie większa od dominium warmińskiego i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregołę na północy.

Terytorium dominium (państewka) warmińskiego przypominało kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o Zalew Wiślany. W dużym uproszczeniu granice Warmii wyznaczają nad Zalewem Wiślanym Frombork i Braniewo. Od Braniewa granica biegła nieco za Reszel, dalej za Biskupiec, obok Butryn, Gryźlin, Gietrzwałdu, Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się na terenie Warmii. Granice Warmii ustalono w 1375 r. i przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy w 1772.

Pierwszy biskup warmiński Anzelm z części dominium wydzielił trzecią część (środkową) na utrzymanie kapituły katedralnej, na Warmii kapituła katedralna nazywana jest też kapitułą warmińską. Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała siedzibę w Braniewie, a później we Fromborku.

Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280-1340, krótko Orneta w latach 1340-1350 i od 1350 Lidzbark Warmiński. Na terenie dominium warmińskiego ukształtował się podział na 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), a melzackie i fromborskie powstały w czasie rządów biskupa Henryka Fleminga. W dyspozycji biskupa było ich siedem: braniewskie, orneckie, dobromiejskie, barczewskie, reszelskie, jeziorańskie i lidzbarskie. Prawie wszystkie siedziby komornictw były siedzibami archiprezbiteratów, z wyjątkiem Olsztyna i Barczewa.

Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania terenów zamieszkanych przez Prusów. Dochodziło do zatargów między biskupami warmińskimi a wielkimi mistrzami krzyżackimi o granice dominium biskupiego. W sporach tych biskupi musieli ustępować wielkim mistrzom. Spór między biskupem Janem Stryprockiem a wielkim mistrzem Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375 r. sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. W wyniku tego sporu Warmia utraciła znaczne tereny w okolicach Reszla. Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409-1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: biskupia, kapitulna i miasta Braniewa. Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili wójtowie – biskupi i kapitulny. W bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział ok. 1000 zbrojnych.

Prusy Zakonne

Na mocy postanowień pokoju toruńskiego z 1466 roku zakon krzyżacki oddał Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i michałowską, a także Warmię i stolicę Malbork, które nazwano Prusami Królewskimi, a pozostałe pod władzą krzyżacką ziemie określano odtąd jako Prusy Zakonne. Tereny te, na ziemi pruskiej były lennem króla Polski. Nową stolicą państwa został Królewiec. Władzę zwierzchnią Korony Królestwa Polskiego nad tym terytorium potwierdzała seria hołdów pruskich składanych królom Polski.

Hołdy pruskie 1469-1493

  • 1 grudnia 1469 na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Henryk VI Reuss von Plauen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
  • 20 listopada 1470 na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Henryk VII Reffle von Richtenberg złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
  • 9 października 1479 w Nowym Mieście Korczynie wielki mistrz Martin Truchsetz von Wetzhausen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
  • 18 listopada 1489 w Radomiu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
  • 29 maja 1493 w Poznaniu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Janowi I Olbrachtowi.

Upadek państwa zakonnego w Prusach

Mimo to zakon co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501 wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski, co stało się powodem wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt I Stary i zmusił Albrechta do hołdu lennego w 1525, jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.

Prusy po upadku Zakonu

Prusy Książęce, oficjalnie Księstwo Pruskie – państwo utworzone po likwidacji państwa krzyżackiego, na podstawie traktatu krakowskiego 1525, zawartego między Zygmuntem I Starym a jego siostrzeńcem Albrechtem Hohenzollernem. Albrecht Hohenzollern był ostatnim z rezydujących w Prusach wielkich mistrzów krzyżackich. Po przejściu na luteranizm i złożeniu hołdu królowi Polski, stał się pierwszym świeckim księciem Prus. Stolicą państwa był Królewiec, a przyjęty przez księcia podział administracyjny obejmował trzy duże okręgi: królewiecki, natangijski i oberlandzki.

Państwo powstało jako wasalne wobec Polski. Od 1618 w unii personalnej z Elektoratem Brandenburgii, za zgodą Zygmunta III Wazy. W związku z niejednoznaczną polityką jaką prowadził Jerzy Wilhelm Hohenzollern w 1635 namiestnictwo królewskie nad Prusami Książęcymi zostało przejęte przez Polskę w osobie Jerzego Ossolińskiego. Rozejm w Sztumskiej Wsi przywrócił jednak władzę Hohenzollernom.

Za panowania Jana II Kazimierza, w 1657 uzyskały niezależność od Rzeczypospolitej, za cenę porzucenia przez Brandenburgię sojuszu ze Szwecją w czasie potopu (traktaty welawsko-bydgoskie). W sojuszu ze Szwecją planował odzyskać Prusy Jan III Sobieski.

W 1701 wraz z Brandenburgią utworzyły Królestwo Prus. Prowincja ta, po 1772 roku utworzyła wraz Warmią, ale bez Kwidzyna, prowincję Prusy Wschodnie.

Prusy Królewskie, Prusy Polskie (niem. Königlich-Preußen)– nazwa prowincji przyłączonej do Polski po wojnie trzynastoletniej postanowieniami pokoju toruńskiego (1466).

Prusy Królewskie obejmowały: Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, rejony Malborka i Elbląga oraz Warmię, która choć zaliczała się do Prus Królewskich, tworzyła jednak wydzielone władztwo terytorialne podlegające miejscowym biskupom – tzw. dominium warmińskie. Dzieliła się na trzy województwa: pomorskie, chełmińskie i malborskie oraz Księstwo Warmińskie.

Prusy Królewskie początkowo miały autonomię (m.in. odrębna moneta bita w mennicy królewskiej w Toruniu i skarb) i były rządzone przez radę, składającą się z przedstawicieli tzw. stanów pruskich, na czele których stał biskup warmiński. Rada ta podlegała królowi. Dużą rolę w radzie odgrywały najbogatsze miasta, tzw. wielkie miasta pruskie: (Toruń, Gdańsk, Elbląg), które posiadały tam swych przedstawicieli, a także same posiadały dużą autonomię i przywileje prawno-ustrojowe (Korektura pruska).

Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Warmia w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty.

Biskupi warmińscy zasiadali w Senacie Rzeczypospolitej, a od 1508 r. byli także prezesami ziem pruskich. Z tej racji zwoływali sejmiki generalne Prus Królewskich.

W sprawach najważniejszych, zwłaszcza podatkowych, zwoływano Ogólne zgromadzenie stanów, które się składało z dwóch izb: ziemskiej (prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta) oraz miejskiej (przedstawiciele mniejszych miast). Dla podjęcia ostatecznych uchwał zbierały się izby połączone.

Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjonalny sejm pruski, który składał się z dwóch izb: rady (zwanej też senatem) oraz izby niższej, w skład której wchodzili:

  • posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach wojewódzkich
  • koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych

Wielkie miasta pruskie − w ramach systemu parlamentarnego prowincji − wykonywały specjalne zadania: Toruń sprawował pieczę nad archiwum, Elbląg miał w swej gestii pieczęć, a nadto wszystkie trzy miasta wysyłały na obrady sejmiku generalnego − obok oficjalnych delegatów, którymi byli burmistrz i jeden z rajców − także towarzyszących im sekretarzy. Ci ostatni sporządzali dokumenty, tzw. lauda będące uchwałami sejmiku.

W roku 1658 król zwołał sejmik generalny (i to dwukrotnie) do Gdańska. Było to czymś wyjątkowym, bowiem sejmiki zwoływano zazwyczaj w Grudziądzu lub Malborku. Na pierwszej sesji na przełomie kwietnia i maja podjęto uchwałę o sporządzeniu nowej pieczęci ziem pruskich, bowiem pieczęć oryginalna znajdowała się w okupowanym przez Szwedów Elblągu. Pieczęć wykonano na koszt władz Gdańska, któremu przyznano przechowywanie jej „po wsze czasy”. Spór o prawo do pieczęci trwał do roku 1661 i zakończył się zwróceniem jej Elblągowi.

W roku 1569 na sejmie lubelskim Prusy Królewskie zostały inkorporowane do Korony. Rada przekształciła się w sejmik generalny, a jej senatorowie i posłowie weszli do Sejmu. Sejmik Generalny, zwany też „generałem pruskim”, składał się – inaczej niż inne sejmiki generalne – z dwóch izb i stanowił najwyższy organ autonomiczny Prus Królewskich. Przewodniczył mu biskup warmiński, a w razie jego nieobecności biskup chełmiński. Tak rozpoczęła się integracja polityczna i gospodarczo-społeczna tych ziem z Rzecząpospolitą, choć zachowały one odrębny skarb pruski i prawo sądowe chełmińskie, a od 1598 roku odrębną kodyfikację – Korekturę pruską.

 

W roku 1637 − po wymarciu dynastii zachodniopomorskich Gryfitów − ziemie lęborska i bytowska, które były jako lenno we władaniu tych książąt od roku 1455, zostały wcielone do Prus Królewskich. W roku 1657, na mocy traktatów welawsko-bydgoskich, zostały przekazane Brandenburgii, formalnie jako lenno Polski (do 1772), ale w rzeczywistości je utracono.

Epidemia dżumy, wojna, kontrybucje

Lata 1709–1711 to epidemia dżumy pustoszącej pruskie miasta i wsie. Ludność zmniejszyła się o jedną trzecią. Rozpoczęto akcję kolejnej kolonizacji. W latach trzydziestych, na wyludnione przez zarazę tereny, sprowadzono emigrantów z arcybiskupstwa salzburskiego. Kolejne cierpienia przyniosła wojna siedmioletnia i kontrybucje nałożone na Prusy.

Oświata

W okresie panowania Fryderyka I powstają na Mazurach szkoły ludowe a w 1714 roku pierwsze szkoły elementarne. Szkoły utrzymywane były przez gminy, urzędy dominialne, chłopów i miejscową szlachtę. Obowiązywał podatek zależny od wielkości majątku. 11 grudnia 1845 roku ukazała się ustawa szkolna w której państwo pruskie starało się wywierać większy nacisk na jakość pracy szkół. W leśniczówkach i majątkach, w których uczyło się najwyżej kilkoro dzieci, naukę prowadziły prywatne nauczycielki. W 1873 roku do szkół wprowadzono obowiązkowy język niemiecki. W okresie panowania Bismarcka język polski wyeliminowano ze szkół, urzędów i kościołów. W drugiej połowie XIX w. obrońcy mowy polskiej: Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Marcin Gizewiusz pisali memoriały, protesty i artykuły przeciw rugowaniu języka polskiego z nauczania. Ich memoriał, Gustaw Gizewiusz, dostarczył królowi Prus. W wyniku tych działań król odwołał radcę szkolnego Rettiga.

Rozbiory Polski

Konsekwencją rozbioru Polski w 1772 roku było połączenie Prus z Pomorzem i Brandenburgią. W pierwszym rozbiorze Polski (1772) prawie całe Prusy Królewskie zostały zagarnięte przez Królestwo Pruskie (bez Gdańska i Torunia, które stracono w drugim rozbiorze Polski w 1793 roku). W latach 1808-1824 i 1877-1918 tworzyły osobną prowincję pruską – Prusy Zachodnie (niem. Westpreussen), w skład której wchodziły dawne Prusy Królewskie (bez Warmii) wraz z częścią dawnej Wielkopolski i skrawkiem Prus Książęcych.

Od tego momentu zaczęły funkcjonować nazwy urzędowe: Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie. Zabór nowych terytoriów otworzył nowe rynki zbytu. Rozkwitł handel i rzemiosło.

Nastąpiła sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu. Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową aż do 1945 r. odróżniała się od pozostałej części Prus.

I wojna światowa

Powstanie II Rzeczypospolitej i przegrana Niemców zapoczątkowały spór o przynależność Mazur. Na Warmii, Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt mający określić do kogo mają należeć te dominia. Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne – 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec.

Postanowieniami pokoju wersalskiego (1919) zwrócono Polsce w roku 1920 część Prus (woj. pomorskie), część wcielono do Prus Wschodnich jako rejencję Prusy Zachodnie (niem. Regierungsbezirk Westpreussen), z części utworzono Wolne Miasto Gdańsk, a z części powstała nowa prowincja pruska – Marchia poznańsko-zachodniopruska (niem. Grenzmark Posen-Westpreussen).

Lata 30. i wybuch II wojny światowej

Z początkiem lat 30 XX w. organizacje hitlerowskie na Mazurach uzyskują silne poparcie. Rządy NSDAP doprowadziły do zaniku bezrobocia, zdynamizowały rozwój gospodarczy. Poprawił się stan zamożności mieszkańców. Mazurzy otrzymali pełne prawa obywateli III Rzeszy.

W roku 1933 zaczęła się pogarszać sytuacja działaczy polskich na Mazurach. Jan Boenigk został aresztowany. Gustaw Leyding trafił do więzienia. Grożono chłopom przyznającym się do polskości i posyłających dzieci do polskich szkół. Działalność ta przyniosła efekty – wielu przenosiło dzieci do szkół niemieckich, w wyniku czego polskie szkoły były zamykane. Mazurzy o polskich korzeniach wypisywali się ze Związku Polaków w Niemczech.

W Berlinie w 1938 r. w trakcie I Kongresu Polaków w Niemczech powstało Pięć prawd Polaka wypowiedzianych przez dr Jana Kaczmarka:

  1. Jesteśmy Polakami!
  2. Wiara ojców naszych jest wiarą naszych dzieci!
  3. Polak Polakowi bratem!
  4. Co dzień Polak narodowi służy!Polska Matką naszą – nie wolno mówić o Matce źle.

Wybuch wojny stał się początkiem eksterminacji polskich działaczy. Zakazany był druk książek religijnych w języku polskim. 10 tysięcy miejscowości zmieniło nazwy na „bardziej niemieckie”.

Ze względu na przygraniczne, strategiczne położenie w Prusach znajdowały się liczne obiekty militarne: koszary wojskowe, kwatery dowódców, bunkry, schrony i umocnienia. W 1939 roku przeprowadzono tu koncentrację wojsk mających uderzyć na Polskę, a w 1941 roku na Związek Radziecki. W gospodarstwach pracowało wielu robotników przymusowych z podbitych krajów.

  • W 1941 pod Kętrzynem wybudowana została kwatera główna Hitlera – Wilczy Szaniec i kwatery pomocnicze.
  • 20 lipca 1944 roku w Gierłoży doszło do nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera.

Z 2,3 milionów mieszkańców Prus Wschodnich sprzed radzieckiej ofensywy do marca 1945 roku pozostało tylko 400 tysięcy.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej decyzją podjętą na konferencji w Teheranie i ostatecznie w Poczdamie większą część Mazur przyłączono do państwa polskiego. Wytyczoną nową, sztuczną granicę granicę polsko-radziecką potwierdziła umowa podpisana w Moskwie 16 sierpnia 1945. Terytorium Prus Wschodnich podzielone zostało na części północną – którą wcielono do Związku Radzieckiego i południową – która znalazła się w granicach Polski.

Autochtoniczna ludność mazurska była bardzo źle traktowana przez ludność napływową. Uważano ich za Niemców. Po wojnie grasowały tu bandy rabunkowe.

Pisał ks. Emil Dawid, kierujący parafią w Giżycku w latach 1946-1950”

„[…] Na porządku dziennym są napady. Ludność mazurska jest nękana dniem i nocą. Cóż z tego, że Mazur otrzymuje konia czy krowę od Państwa po bardzo niskiej cenie, gdy nocą już następnego dnia przychodzi kilkunastu bandytów i zabiera mu nie tylko konia, lecz cały dobytek, jaki posiada w mieszkaniu, a on sam otrzymuje takie lanie, że nawet na drugi dzień nie ma ochoty iść i meldować o tym Milicji.”

Także terenowi przedstawiciele polskich władz, w stosunku do ludności mazurskiej, działali bezprawnie.

Mieczysław Moczar, wojewoda olsztyński od października 1948 do kwietnia 1952, przedwojennych bojowników o polskość Warmii i Mazur uznał za wrogów klasowych. Taka postawa ówczesnych władz powodowała wyobcowanie mazurskich patriotów i była przyczyną ich wyjazdów do Niemiec. Tak się stało z potomkami ludowego poety Michała Kajki. Szykanowano Karola Małłka, pozbawiając go kierownictwa Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego, odsuwając go na margines życia społecznego. Autochtoni na zaostrzoną politykę władz reagowali coraz większą liczbą wniosków o wyjazd do Niemiec. Ludność miejscowa masowo występowała o poświadczenie obywatelstwa niemieckiego w RFN, ale także w ambasadach Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Warszawie. Osoby nie chcące poddać się akcji ankietyzacji szykanowano niewydawaniem im listów i paczek, a także bonów mięsno-tłuszczowych.

Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 i objęła 72 000 osób. Pozostali zostali poddani przymusowej weryfikacji – na 120 tysięcy około 35 tysięcy odmówiło. W 1949 r. zweryfikowano siłą 19 000 osób. Nadano im polskie obywatelstwo. W kolejnych falach emigracji: w 1956 z Mazur wyjechało 30% autochtonów a w 1975 r., w wyniku porozumienia polsko-niemieckiego kolejnych 50 000.

W miejsce byłych mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia a także Polacy wracający z Syberii. W ramach Akcji Wisła w 1947 roku przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.