Mazury

strona w budowie

Mazury (daw. Mazowsze Pruskie, Mazury Pruskie, niem. Masuren) – region geograficzno-kulturowy w północno-wschodniej Polsce. Obejmuje tereny Pojezierza Mazurskiego i Pojezierza Iławskiego, administracyjnie wchodzi w skład województwa warmińsko-mazurskiego.

Etymologia nazwy

Kraina Mazurów pruskich – potomków osadników z Mazowsza.

Jan Grzenia podaje, że rzeczownik Mazur pochodzi od przedrostka maz- (brudzić, smolić, mazać) – pierwotnie słowo maź, oznaczało smołę i dziegieć, pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy – do którego dodano przyrostek -ur. Wyraz ten znany był od XV wieku. Mazury stanowią liczbę mnogą.

Mieszkańcy Mazur w większości byli protestantami, a ściślej luteranami, posługującymi się językiem polskim. Uprzednio tereny te nazywano polskimi powiatami, a ludność polskimi Prusakami. W XIX wieku pojawiały się nazwy Mazury Pruskie i Mazowsze Pruskie.

Mazury, a Warmia

Mieszkańcy Mazur, w odróżnieniu od sąsiedniej Warmii, w okresie przed II wojną światową byli w większości protestantami wyznania luterańskiego (członkami Kościoła ewangelicko-augsburskiego). Wraz z reformacją narodziła się odrębność krainy – wiara stała się głównym wyznacznikiem ludności zamieszkującej Prusy. Katolicka Warmia do 1772 r. wchodziła w skład Polski, pozostała część kraju przeszła na protestantyzm. Znacząca część Mazurów związana była z ewangelickim ruchem gromadkarskim.

Mazury, w przeciwieństwie do Warmii, nigdy nie stanowiły odrębnej jednostki administracyjnej ani pod względem kościelnym, ani świeckim, dlatego trudno ustalić ścisłe ich granicer. Mazurzy byli to Prusacy wyznania protestanckiego mówiący po polsku lub mazursku. Przed 1945 rokiem byli germanizowani. W okresie powojennym byli polonizowani oraz wyjeżdżali do Niemiec Zachodnich. W 2008 r. w regionie żyło około 5 tys. Mazurów. We współczesnej branży turystycznej określenie Mazury rozszerzyło swoje znaczenie: wszędzie, gdzie na północnym wschodzie Polski występują jeziora, pagórki i lasy, mówi się o Mazurach. Współczesny podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego obejmuje także Elbląg, który jednak nigdy ani do Warmii, ani do Mazur nie należał.

Warunki naturalne

Krajobraz regionu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie około 14 000–15 000 lat temu. Z tego okresu pochodzi, znaleziony w okolicach Giżycka, fragment rogu renifera.

Najwyższy szczyt Mazur – Dylewska Góra położona jest na wysokości 312 m n.p.m.

Do największych jezior na Mazurach należą Śniardwy, będące największym jeziorem w Polsce (pow. 113,8 km²) oraz Mamry, które jest jeziorem o największej objętości w Polsce (obj. 1013 mln m³).

Pałace i dwory

Spełniały one nie tylko funkcje użytkowe i reprezentacyjne, ale także gospodarcze. Składały się zwykle z położonej w centrum rezydencji z założeniem parkowym; cmentarzem rodowym; ze stawami. Obiekty te stanowiły niegdyś centra kultury i rolnictwa i są przykładem znaczących osiągnięć architektury europejskiej dawnych czasów. Po II wojnie światowej były często zamieniane w magazyny i PGR-y – co doprowadziło do ich znacznej dewastacji.

Cmentarze

Na terenie Warmii i Mazur obecnie znajduje się około 3200 cmentarzy. Najwięcej z nich to cmentarze ewangelicko-augsburskie. Historia cmentarzy zaczyna się dopiero w XVIII wieku – wtedy to zmieniło się nastawienie ludności do śmierci. Grób stał się miejscem upamiętnienia człowieka a nie tylko miejscem złożenia zwłok. Powstała sztuka nagrobna, groby zaczęły zdobić epitafia. Cmentarz stał się gajem – przedsionkiem raju.

Na Mazurach można wyróżnić cmentarze wiejskie, rodzinne, wojenne, cmentarze leśne. Cmentarze wiejskie sytuowane były przy kościołach i dopiero w XIX wieku wprowadzono zakaz chowania zwłok w obrębach siedzib ludzkich. Każda wieś miała swój cmentarz leżący zwykle na wzniesieniu. Położenie cmentarzy zdradzają w krajobrazie kępy drzew tworzące zespoły zielonych alejek. Zwykle układ alejek zbudowany jest na planie krzyża. Na cmentarzach ewangelickich przeważają gatunki iglaste.

Cmentarze rodowe położone są zwykle w atrakcyjnych krajobrazowo miejscach i na wzniesieniach. Charakterystyczny jest tu grobowiec rodziny Fahrenheitów – słynna piramida w Rapie.

Cmentarze z I wojny światowej. Stanowią proste układy kompozycyjne, skromne w formach. Na nich spoczywają żołnierze niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914–1915.

Obecnie (2008 r.) mazurskie cmentarze niszczeją w zapomnieniu. Zdewastowano groby, kwatery pozbawiono metalowych krzyży i zdobionych ogrodzeń, zniszczone i rozkradzione zostały płyty nagrobne i kamienne pomniki.

Architektura mazurskiej wsi

Typowa historyczna zabudowa wiejska składała się przede wszystkim z kościoła z wieżą posadowionego w centrum wsi, karczmy, folwarku oraz regularnej kępy drzew na wzniesieniu gdzie znajdował się cmentarz. Typowymi obiektami w mazurskich wsiach były także budynki kuźni, wiatraka, remizy strażackiej, młyna i szkoły. Najwięcej wsi czynszowych powstało na podstawie przywileju lokacyjnego[4].

Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie to przede wszystkim:

  • Budynki drewniane w rzucie prostokątnym,
  • Chaty drewniane na planie krzyża
  • Zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
  • Dach dwuspadzisty,
  • Ściany wykonane z dobrego materiału,
  • Drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej,
  • Zdobnictwo jest oszczędne. Zdobione były drzwi, szczyty i okienne obramienia. Nowsze budynki mieszkalne często wyposażone są w ganki.

Przed wiekami mazurskie chaty budowano na zrąb. Szczyty domów modelowano za pomocą układu desek. Szkielet był z belek a ściany okładano deskami. Dach kryto trzciną, słomą lub gontem. Krokwie ozdabiano np. głową końską. Okiennice ozdabiane były wycięciami. Domy budowano z podcieniem. Jednym z charakterystycznych elementów budownictwa wiejskiego była tzw. ciemna kuchnia. Cechą charakterystyczną mazurskiej zagrody chłopskiej było oddzielne położenie budynku mieszkalnego od zabudowań gospodarczych. Jedynie w biedniejszych zagrodach stawiano jeden budynek mieszkalno-inwentarski.

Mazurskie wsie miały kształt ulicówek – położonych wzdłuż drogi, rzeki albo, rzadziej, kształty owalne – gdy chałupy budowano wokół np. kościoła lub stawu.

W II połowie XIX wieku budownictwo murowane zaczęło wypierać drewniane. Powstawały charakterystyczne budynki mieszkalne i użytkowe z czerwonej cegły. Za panowania gaulaitera Ericha Kocha w latach 30 XX wieku masowo powstawały charakterystyczne kochówki – niewielkie, parterowe domki pokryte tynkiem z dwuspadzistym dachem o charakterystycznej linii z lekko wklęsłymi bokami.

Wyposażenie wnętrz

Wyposażenie chałup zależne było od zamożności gospodarzy. Wnętrza jednoizbowe podzielone były na obszerną izbę, do której wchodziło się przez sień oraz komorę i zapiecek. Izba pełniła jednocześnie funkcje kuchenne i sypialne oraz jako pomieszczenie dziennego pobytu. Na meble składały się łóżka (od najprostszych pryczy, po okazałe z baldachimem – czyli podniebziem. Do spania wykorzystywane były także ławy skrzyniowe – ślubanki, w których mieściła się pościel. Głównym elementem wnętrza był ogromny piec. W drugiej połowie XIX wieku do mazurskich chałup zawitały przyozdobione firankami i koronkami kredensy. Pod oknem znajdował się stół, malowane ławy i krzesła zydle zdobione ażurowymi motywami koniczynek, serduszek, lub półksiężyców. Przy stołach zbierały się rodziny do spożywania posiłków. Jedzono drewnianymi łyżkami z jednej lub kilku cynowych bądź glinianych naczyń. Niemowlęta przebywały w kołyskach a dziadkowie zajmowali zapiecek. Odzież przechowywano w zdobionych skrzyniach, które później zastąpiły komody a następnie upiększane motywami roślinnymi szafy. Ściany domów w późniejszym okresie malowano wapnem.

Pierwotnie do uprawy roli chłopi używali radła, do orki soch, a później pługów.

Kultura ludowa

Wśród mazurskich ludów istniał niepisany zakaz wykonywania pewnych prac gospodarskich w niektóre dni w roku np. w czwartek po kolacji. Wierzono, że kto nie przestrzega tego zakazu temu zwierzętom tzw. zmory zaplotą grzywy ogony i grzywy. Szycie w takie dni miało powodować ślepotę u zwierząt. Różne przestrogi wyciągano z zachowania zwierząt: piejąca kura była zwiastunem nieszczęścia.

Przed Bożym Narodzeniem w domach wieszano wieniec adwentowy pleciony z choinki, zdobiony wstążkami i świeczkami, zawieszany w pokoju pod sufitem.

Do 1945 r. na Mazurach nieznany był zwyczaj łamania się opłatkiem, a świąteczne choinki zaczęto stawiać w domach dopiero około 1910 r.

Pierwszego dnia świąt obchodzono Jutrznię na Gody w której udział brała cała wieś. Według wierzeń w okresie od Bożego narodzenia do Trzech Króli chodziły czarownice i złe duchy. By się diabeł nie kręcił nie wolno było prząść, rąbać drewna – bo w zasięgu odgłosów będą puste kłosy.

Dwanaście dni pomiędzy Bożym Narodzeniem, a świętem Trzech Króli miało określać pogodę, jaka będzie panować w każdym miesiącu nadchodzącego roku oraz przepowiadano przyszłość. Okres ten nazywano dwunastkami:

  • Jeśli Boże Narodzenie przypadało w niedzielę, zima miała być ciepła, wiosna wilgotna a lato przyjemne, jesień wilgotna, zboża miały być obfite w małżeństwach miał panować pokój.
  • Jeżeli w Boże Narodzenie panowała piękna pogoda, nadchodzący rok miał przynieść dużo pięknego zboża.
  • Jeśli w pierwszy dzień po Bożym Narodzeniu panowała piękna pogoda, przychodzący rok miał przynieść niesnaski.

Od nowego roku po wsiach chodziły zespoły przebierańców, zwanych Napierkami, Klonami, Szymonami – ubranych w maski kóz, baranów, niedźwiedzi. W ostatni dzień roku urządzano psotowanie – zatykano kominy, malowano szyby. W ostatni dzień karnawału Mazurzy urządzali najczęściej składkowe zabawy i bawiono się do północy. W Świętego Jana przestrzegano zakazu przychodzenia obcych do domu, nie zbierano niektórych ziół. Po tym dniu dziewczęta rzucały wianki na wodę, pod poduszki kładły wianki z macierzanki – by przyśnił się przyszły mąż. Odpowiednikiem polskich dożynek był mazurski Plon. W Zaduszki karmiono dziadów proszalnych pod kościołami. Na weselach tańczono kosejdera, żabkę, dziada, chodzonego. Po drugim dniu wesela pannę młodą przeprowadzano do nowego domu. Tydzień po weselu były poprawiny i pierwszą wizytę młodzi składali rodzicom małżonki.

W mazurskiej wyobraźni występował cały szereg demonów: topników (topiących w jeziorach ludzi), ogników i mar. Mazurskie diabły przybierały postacie zwierząt i ptaków, mieszkały w lasach i na bagnach. Mogły być złe lub dobre. Demon Kłobuk miał przybierać postać czarnego kurczaka.

Wierzono w czarownice, które miały odbierać krowom mleko i rzucać uroki na młode zwierzęta i dzieci. Złym mocom zapobiegano kładąc siekiery w narożach obór, liczono wspak jednocześnie spluwając, wiązano czerwone wstążki. Głównym motywem twórczości ludowej był diabeł i chytra baba z którymi wiążą się ludowe przysłowia i powiedzenia np.

  • Przez babę do diabła,
  • Gdzie diabeł nie może tam babę pośle.

Wybitne osoby związane z Mazurami

  • Walenty Barczewski (ur. 10 lutego 1856 w Jarotach, koło Olsztyna, w rodzinie Jakuba i Barbary Burlińskiej) – autor m.in. Gwary ludu na Warmii i Mazurach, Kościoły katolickie na Mazurach, Źródła naszej Łyny. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta. Zmarł 28 maja 1928 r. w Brąswałdzie.
  • Gotfryd Bendziułła (Bendzulla) (ur. 1817 na Mazurach, zm. po 1892 r.) – pisał korespondencje oraz wiersze do wydawnictw piętnujące akcję germanizacyjną. Propagator czytelnictwa.
  • Friedrich Dewischeit – twórca nieoficjalnego hymnu Mazur
  • Samuel Dorner (zm. po 1914 r.) – Działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych. Płodny poeta ludowy oraz korespondent Mazura i ‘Gazety Leckiej.
  • Marion Dönhoff (1909–2002)
  • Marcin Gerss – współpracownik Przyjaciela Ludu Łeckiego, wydawanego w latach 1842–1845
  • Georg Andreas Helwing (1666–1748)
  • Johann Gottfried von Herder (1744–1803)
  • Michał Kajka – poeta ludowy, artysta, działacz mazurski
  • Wojciech Kętrzyński – pierwotne imię i nazwisko Adalbert von Winkler (urodzony 11 lipca 1838 w Lötzen (Lec, obecnie Giżycko) – zmarły 15 stycznia 1918 we Lwowie), historyk, wieloletni dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.
  • Hans Hellmut Kirst (1914–1989)
  • Walter Kollo (1878–1940)
  • Erwin Kruk (ur. 4 maja 1941 w Dobrzyniu) – Polski poeta, prozaik, eseista, pisarz, senator I kadencji.
  • Udo Lattek (1935–2015)
  • Siegfried Lenz (1926–2014)
  • Gustaw Leyding (ur. 8 sierpnia 1899 r. w Labuszewie (niem: Hazębark, Haasenberg) w powiecie szczycieńskim) – w okresie międzywojennym razem z ojcem Gustawem (seniorem) pracował nad tworzeniem polskiej świadomości wśród Mazurów a także przyłączenie Mazur do Polski. W latach 1919–1920 członek Polskiej Rady Ludowej w powiecie szczycieńskim oraz Mazurskiego Związku Ludowego.
  • Fryderyk Leyk (1885-1968) – poeta, publicysta i pamiętnikarz
  • Jan Luśtych – poeta ludowy, przeciwnik germanizacji
  • Karol Małłek (ur. 18.03.1898 r. w Brodowie powiat Działdowo, zm. 28.08.1969 r. w Krutyni, pochowany w Olsztynie) – folklorysta, pisarz i publicysta. Współpracownik Gazety Mazurskiej. Autor Jutrzni mazurskiej na Gody, Mazurskiego śpiewnika regionalnego, Wesela mazurskiego, Jest dąb nad Mukrem, Opowieści znad mazurskiego Gangesu, O dawnych zwyczajach ludowych, Interludium mazurskiego i kilku innych.
  • Jan Marczówka – nauczyciel ze Starych Juch.
  • Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (ur. 19 lipca 1764 w Olsztynku, zm. 3 czerwca 1855) – pastor, kaznodzieja ewangelicki, lobbysta polskości w zaborze pruskim, mieszkaniec Gdańska, filozof, językoznawca, tłumacz.
  • Zbigniew Nienacki – ostatnie swoje lata życia spędził w Jerzwałdzie nad Jeziorakiem. Na tamtejszym cmentarzu znajduje się grób pisarza
  • Frycz Olszewski (ur. pocz. XIX w. na Mazurach, zm. po 1876 r. w Różyńsku, powiat piski) – jeden z pierwszych ludowych poetów nie tylko mazurskich ale i polskich
  • Jan Karol Sembrzycki (1856–1919) – redaktor pism dla ludności mazurskiej i folklorysta. Propagator i organizator Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jeden z pierwszych polskich etnografów i folklorystów zajmujących się Mazurami
  • Helmuth Stieff (1901–1944)
  • Tobiasz Stullich – poeta ludowy.
  • Ernst Wiechert – urodzony pod Mrągowem pisarz i piewca Mazur

TU POJAWIĄ SIĘ LINKI DO STRON O MIASTACH